Flora i grzyby

Flora roślin naczyniowych Magurskiego Parku Narodowego ma charakter przejściowy między Karpatami Wschodnimi a Zachodnimi. Po raz pierwszy została opracowana na potrzeby sporządzenia pierwszego, po ustanowieniu parku narodowego, planu ochrony w roku 2000 i liczyła 759 gatunków roślin naczyniowych (Zając A., Zając M., Zemanek B. 2000), a po uwzględnieniu tzw. „drobnych” gatunków i taksonów pochodzenia mieszańcowego, blisko 800 (Zemanek 2009).

Na terenie MPN w okresie po 2000 roku zostały odnalezione kolejne gatunki roślin naczyniowych. Są to:
Agrimonia pilosa rzepik szczeciniasty
Botrychium multifidum podejźrzon rutolistny
Cephalanthera damasonium buławnik wielkokwiatowy
Coeloglossum viride ozorka zielona
Corallorhiza trifida żłobik koralowy
Crocus scepusiensis krokus spiski
Epipactis greuteri kruszczyk Greutera
Epipactis purpurata kruszczyk siny
Genistella sagittalis janowczyk skrzydlaty
Gentiana pneumonanthe goryczka wąskolistna
Pedicularis palustris gnidosz błotny

oraz poza granicami MPN:
Nepeta pannonica kocimiętka naga
Spiranthes spiralis kręczynka jesienna
Ophioglossum vulgatum nasięźrzał pospolity

Wśród gatunków flory roślin naczyniowych, notowanych dotychczas na terenie MPN, wyróżniono: 72 gatunki górskie (w tym: subalpejskich - 2, ogólnogórskich - 20, reglowych - 44, podgórskich - 6), 58 gatunków kserotermicznych, 64 gatunki prawnie chronione (27 objętych ochroną ścisłą i 37 gatunków ochroną częściową).

Ponadto, 16 gatunków należących do flory MPN znajduje się na Polskiej Czerwonej Liście Roślin (Zarzycki, Szeląg 1992). Są to:
Botrychium multifidum podejźrzon rutolistny
Cephalanthera damasonium buławnik wielkokwiatowy
Cephalanthera longifolia buławnik mieczolistny
Cnidium dubium selernica żyłkowana
Coeloglossum viride ozorka zielona
Corallorhiza trifida żłobik koralowy
Dactylorhiza fuchsii kukułka Fuchsa
Dactylorhiza maculata kukułka plamista
Dactylorhiza traunsteineri (Traunsteinera globosa) storczyca kulista
Drosera rotundifolia rosiczka okrągłolistna
Epipactis palustris kruszczyk błotny
Epipactis purpurata kruszczyk siny
Gentiana pneumonanthe goryczka wąskolistna
Iris sibirica kosaciec syberyjski
Orchis morio storczyk samczy
Pinus rhaetica sosna drzewokosa (brak obecnego stwierdzenia).

Poniżej: Kruszczyk błotny, gółka długoostrogowa, fot Damian Nowak

W mykobiocie Magurskiego Parku Narodowego stwierdzono obecność 461 gatunków grzybów wielkoowocnikowych, w tym 78 workowców (Ascomycetes) i 383 podstawczaków (Basidiomycetes). Wśród nich jest 98 gatunków chronionych, rzadkich i wymierających zamieszczonych na czerwonych listach grzybów wielkoowocnikowych: Polski (95: Ex – 1, E - 24, V – 18, R – 45, I – 7) i polskich Karpat (26: E – 10, V – 2, R – 18, I – 6). Na szczególną uwagę zasługuje również 7 gatunków: Mycoacia nothofagi, Auriporia aurulenta, Boletus roseogriseus, borowik orawski Boletus rubrosanguineus, Boletus torosu, Hysterangium pompholyx i Limacella vinosorubescens, są to grzyby nie publikowane dotąd z terenu Polski. Interesujące jest także występowanie na tym terenie gatunków obserwowanych w Polsce bardzo rzadko, są to: boczniak wetliński Pleurotus wetlinianus – uznawany dotąd za endemit bieszczadzki oraz Ionomidotis irregularis – workowiec stwierdzony w kraju po raz drugi i trzeci, a także dwa gatunki maczużników, które na tym terenie mają swoją trzecią lokalizację. Są to: wzrastający na ciele muchy maczużnik muszy Cordyceps forquignoni i Ophiocordyceps clavulata stwierdzony na kilku tarcznikach występujących na tarninie. Ponadto obserwowano 14 gatunków objętych w Polsce ochroną gatunkową. Wśród nich 13 objętych ochroną ścisłą i jeden - błyskoporek podkorowy Inonotus obliquus w formie anamorfy i teleomorfy chroniony częściowo.

Badania prowadzone w latach 2013 i 2014 wykazały wiele nowych taksonów. Obecny stan poznania mikobioty w Magurskim PN to 675 gatunków. Istotnie - z 15 do 82 taksonów, wzrosła liczba znanych grzybów workowych. Podstawczaków nowych rozpoznano 148. Spośród wszystkich znanych gatunków grzybów z tego terenu 172 (25,5%) to grzyby chronione i zamieszczone na czerwonych listach grzybów Polski i polskich Karpat. Spośród 675 znanych z tego terenu grzybów, owocniki 487 gatunków to saprotrofy, 160 gatunków to grzyby mikoryzowe, a 28 gatunków prowadzi pasożytniczy tryb życia.

Poniżej: Grzyby, fot. Agnieszka Nowak

Śluzowce jako grupa organizmów są jednym z elementów różnorodności biologicznej, a zatem bogactwa przyrodniczego danego terenu, natomiast nie mają istotnego znaczenia wskaźnikowego dla zmian siedliskowych. Ujawniają się w przyrodzie na skutek rozwoju z zarodników lub przetrwalników, a lokalizacja śluźni lub zarodni jest dziełem przypadku. Niezmiernie rzadko pojawiają się na tych samych stanowiskach. Wyodrębnia się grupy ekologiczne, jednakże szereg gatunków wykazuje szeroką amplitudę ekologiczną.
Beskid Niski, szczególnie Magurski Park Narodowy uznawany jest za jeden z najlepiej zbadanych obszarów pod względem występowania śluzowców tak zwanych letnich i jesiennych (Krzemieniewska 1957, Drozdowicz 2000, 2009).  Łącznie w Magurskim Parku Narodowego występuje 85 gatunków i 6 odmian.


Wśród śluzowców odnotowanych na terenie parku, 17 gatunków zaobserwowano tylko raz: Arcyria ferruginea, A. major, Craterium minutum, C. leucocephalum, Diachea  leucopodia, Didymium clavus, D. serpula, D. squamulosum, Hemitrichia abietina, Lindbladia  tubulina,  Lycogala  flavofuscum, Physarum  bethelii, P. leucopus, P. murinum, Reticularia  lycoperdon, Trichia  botrytis oraz T. sabra.
Do gatunków zamieszczonych w spisie Czerwonej listy śluzowców rzadkich w Polsce należą Hemitrichia abietina oraz Physarum bethelii (Drozdowicz i in. 2006).
Physarum  murinum jako nowy dla bioty śluzowców Polski został stwierdzony w Wigierskim Parku Narodowym (Panek, Romański 2010). Stanowisko tego gatunku  w Magurskim Parku Narodowym jest pierwszym w Karpatach Polskich.  
Gatunki: Arcyria ferruginea, A. major, Didymium clavus, D. serpula, D. squamulosum,  Lindbladia tubulina, Lycogala flavofuscum oraz  Physarum  leucopus są gatunkami występującymi w Polsce na bardzo rozproszonych stanowiskach (Drozdowicz i in. 2003).
Pozostałe gatunki Craterium minutum, C. leucocephalum, Diachea leucopodia, Reticularia lycoperdon, Trichia botrytis oraz Trichia scabra są częste w Polsce (Drozdowicz i in. 2003).
W latach 2013-2014 nie udało się odnaleźć 11 gatunków: Badhamia panicea, Dictydiaethalium plumbeum, Fuligo muscorum, Lamproderma columbinum, Metatrichia floriformis, Perichaena depressa, Physarum citrinum, P. licheniforme,  P. psittacinum, Reticularia jurana oraz Trichia affinis odnotowanych w poprzednich badaniach, zrealizowanych w latach 1998-1999 (Drozdowicz A., 2000).

fot. Agnieszka Nowak

Biota porostów Magurskiego Parku Narodowego liczy 145 gatunków porostów, w tym 25 gatunków podlegających ochronie ścisłej: Bryoria subcana, Chaenotheca brunneola, Chaenotheca chrysocephala, Chaenotheca ferruginea, Chaenotheca gracilenta, Chaenotheca xyloxena, Hypogymnia tubulosa, Imshaugia aleurites, Melanelia disjuncta, Melanelia stygia, Melanohalea exasperatula, Melanohalea glabratula, Mycocalicium subtile, Parmelia omphalodes, Parmelia saxatilis, Parmelia tiliacea, Platismatia glauca, Pseudevernia furfuracea, Punctiela subrudecta, Ramalina fastigiata, Ramalina fraxinea, Thelothrema lepadinum, Usnea filipendula, Usnea hirta, Vulpicida pinastri; 1 gatunek podlegający ochronie częściowej: Evernia prunastri

Na podstawie czerwonej listy porostów w Polsce (Cieśliński i in. 2006) w grupie odnotowanych porostów na ternie MPN stwierdzono:
1 gatunek uznawany za regionalnie wymarły RE: Pertusaria pustulata;
3 gatunki w randze krytycznie zagrożone CR: Bryoria subcana, Chaenotheca gracilenta, Pertusaria hymenea;
7 gatunków w randze wymierających EN: Chaenotheca brunneola, Cladonia botrytis, Pyrenula nitidella, Ramalina fastigiata, Ramalina fraxinea, Rhizocarpon hochstetteri, Thelothrema lepadinum;
12 gatunków w randze narażone VU: Biatora efflorescens, Buellia disciformis, Chaenotheca xyloxena, Loxospora elatina, Melanelia disjuncta, Ochrolechia androgyna, Parmelina tiliacea, Pertusaria hemisphaerica, Punctiella subrudecta, Pyrenula nitida, Usnea filipendula, Usnea hirta;
10 gatunków w randze bliskie zagrozenia NT: Caloplaca cirrochroa, Evernia prunastri, Graphis scripta, Hypogymnia tubulosa, Opegrapha varia, Parmelia omphalodes, Physcia aipolia, Tephromela atra, Trapeliopsis gelatinosa, Vulpicida pinastri;
2 gatunki w randze słabo zagrożone LC: Acarospora smaragdula, Porpidia macrocarpa.

Na podstawie opracowania Cieślińskiego (2003) pogrupowano odnotowane gatunki w zależności od stopnia antropogenicznych przekształceń zbiorowisk leśnych. Do grupy charakterystycznej dla lasów pierwotnego pochodzenia zaliczono 1 gatunek: Buellia disciformis; 
dla lasów naturalnych zaliczono 4 gatunki: Chaenotheca brunneola, Loxospora elatina, Pyrenula nitidella, Thelothrema lepadinum;
dla regenerujących się lasów gospodarczych zaliczono 9 gatunków: Arthonia radiata, Chaenotheca chrysocephala, Chaenotheca xyloxena, Graphis scripta, Ochrolechia androgyna, Opegrapha varia, Pertusaria hemisphaerica, Pyrenula nitida, Usnea filipendula;
dla lasów gospodarczych zaliczono 18 gatunków: Chaenotheca ferruginea, Cladonia botrytes, Cladonia Digitala, Dimerella Pieti, Evernia prunastri, Hypogymnia tubulosa, Imshaugia aleurites, Lecanora argentata, Lecanora saligna, Micarea prasina, Parmelia sulcata, Parmeliopsis ambigua, Pertrusaria albescens, Pertusaria amara, Platismatia glaca, Pseudevernia furfuracea, Usnea hirta, Vulpicida pinastri;
dla zdegradowanych lasów zaliczono 13 gatunków: Buellia griseovirens, Cladonia chlorophaea, Cladonia coniocraea, Cladonia macilenta, Hypocenomyce scalaris, Hypogymnia physodes,  Lecanora carpinea, Lecanora chlarotera, Lecanora conizaeoides, Lecanora expalens, Lecanora pulicaris, Lecanora symmicta, Trapeliopsis granulosa.

Spośród całej listy gatunków, pospolicie występującymi były: na drzewach Hypogymnia physodes, Lecanora conizaeoides, natomiast na piaskowcach Trapelia coarctata, Trapelia involuta. W przeciwieństwie do gatunków pospolicie występujących, duża grupa gatunków posiada tylko jedno lub kilka stanowisk. W tej grupie są gatunki najcenniejsze, bardzo rzadkie na tym terenie, jak również rzadkie w skali łuku polskich Karpat, czy szerzej, całego obszaru południowej Polski. Poza jednym gatunkiem - Multiclawula mucida, nie ma gatunków cennych w odniesieniu do całego kraju.

Do roku 2013 roku z terenu Parku znanych było 193 gatunki i 5 odmian mchów. W latach 2013-2014 odnaleziono 11 gatunków i 1 odmianę nowych dla jego brioflory (Stebel, npbl., Vončina 2014). Są to: Anomodon rugelii, Brachythecium geheebii, Buxbaumia viridis, Calliergon cordifolum, Campylopus flexuosus, Dicranella rufescens, Fissidens dubius var. dubius, Orthotrichum patens, Philonotis arnelii, Schistidium crassipilum, Tortella inclinata i Ulota crispa. Obecnie lista florystyczna mchów Parku liczy 204 gatunki i 6 odmian mchów. Stanowi to około 29% muskoflory Polski i około 70% muskoflory całego Beskidu Niskiego (do tej pory stwierdzono tu 292 gatunki mchów).
Ogółem na terenie Magurskiego Parku Narodowego stwierdzono 58 gatunków objętych ochroną i w różnym stopniu zagrożonych w Europie, Polsce i polskiej części Karpat. Są to: 3 gatunki objęte ochroną ścisłą oraz 49 gatunków objętych ochroną częściową, 5 gatunków zagrożonych w Europie (Schumacker & Martiny 1995), 18 gatunków zagrożonych w Polsce i 17 gatunków zagrożonych w polskiej części Karpat (Żarnowiec i in. 2004). Większość z nich to gatunki bardzo rzadkie na terenie Parku (np. Anomodon longifolius, Neckera complanata i Ulota crispa), tylko niektóre występują częściej (np. Callicladium haldanianum, Dicranum scoparium i Rhytidiadelphus squarrosus). Niektóre mchy od lat nie były obserwowane na tym terenie (np. Seligeria donniana i Thamnobryum alopecurum).

We florze Magurskiego Parku Narodowego występują przedstawiciele prawie wszystkich ważniejszych grup ekologicznych mchów, z wyjątkiem gatunków koprofilnych i wysokotorfowiskowych.

Gatunki siedlisk naziemnych. Na siedliskach naziemnych (gleba w lasach, drogi gruntowe, skarpy, gleba w zbiorowiskach nieleśnych) występuje najwięcej gatunków, które stanowią łącznie 47% flory mchów. Do najczęstszych należą pospolite w całym kraju gatunki leśne, takie jak: Dicranella heteromalla, Pohlia nutans i Polytrichastrum formosum. Z rzadszych na uwagę zasługują mchy związane z glebą mineralną, takie jak Ephemerum serratum var. angustifolium, Physcomitrium pyriforme i Pleuridium subulatum.  

Gatunki epifityczne. Florę epifityczną Parku, która obejmuje łącznie 27% muskoflory,  tworzą przede wszystkim pospolite gatunki wielopodłożowe, takie jak np. Hypnum cupressiforme i Orthodicranum montanum. Na szczególną uwagę zasługują gatunki należące do tzw. „gatunków puszczańskich”, których większość stanowią właśnie gatunki epifityczne (Stebel & Żarnowiec 2014). Na korze drzew rosną (najczęściej rzadko i w niewielkiej obfitości) takie mchy, jak np. Anomodon longifolius, A. rugelii, Brachythecium geheebi, Dicranum viride i Neckera complanata. Kora drzew i krzewów stanowi kluczowe siedlisko dla występowania wielu ginących gatunków i odgrywa istotną rolę w utrzymaniu różnorodności mchów o ponadregionalnych wartościach przyrodniczych. 

Gatunki epiksyliczne. Mszaki związane z murszejącym drewnem (16% muskoflory) stanowią interesującą grupę. Większość z nich to gatunki występujące na korze drzew lub na humusie, chociaż niektóre, jak np. Callicladium haldanianum, Dicranodontium denudatum czy Tetraphis pellucida mają na tym siedlisku optimum swojego występowania. Na szczególną uwagę zasługuje występowanie na tym siedlisku mchu Buxbaumia viridis, gatunku zagrożonego w Europie i Polsce, objętego ścisłą ochroną gatunkową.

Gatunki epilityczne. Flora mchów siedlisk naskalnych stanowi drugą pod względem liczby gatunków grupę na terenie Parku. Oprócz pospolitych gatunków wielopodłożowych, takich jak np. Hypnum cupressiforme, Orthodicranum montanum i Plagiothecium curvifolium, na siedliskach naskalnych rośnie wiele gatunków rzadkich i chronionych, takich jak Brachydontium trichodes, Campylopus flexuosus, Campylostelium saxicola, Dicranum viride, Neckera besseri i Taxiphyllum wissgrillii.

Siedliska naskalne, podobnie jak epifityczne, odgrywają kluczową rolę w zachowaniu różnorodności gatunkowej flory mchów.

Gatunki młak. Młaki żywią wyspecjalizowaną i interesującą florę mchów, z licznymi gatunkami rzadkimi, zagrożonymi i chronionymi, które na terenie parku stanowią 18% jego muskoflory. Niestety, w ostatnich latach obserwuje się gwałtowny zanik tych biocenoz. W trakcie niniejszych badań nie obserwowano już wielu gatunków występujących na terenie Parku jeszcze pod koniec lat 90. XX wieku, takich jak np. Calliergon giganteum, Sphagnum teres, S. warnstorfii i  Tomentypnum nitens. Siedliska młak należą do najsilniej zagrożonych na terenie Parku i wymagają podjęcia jak najszybciej odpowiednich zabiegów ochronnych.

Gatunki źródlisk i potoków. W źródliskach i potokach Parku stwierdzono kilkanaście gatunków mchów, co stanowi około 7% jego muskoflory. Są to w większości gatunki pospolicie spotykane na tego typu siedliskach w Beskidach. Na uwagę zasługuje Hygroamblystegium fluviatile – mech zagrożony w Polsce, objęty ścisłą ochroną gatunkową.

Wątrobowce MPN stanowią 22,5% flory wątrobowców występujących na terenie Polski (Szweykowski 2006). Wśród nich występuje 7 gat. chronionych prawem, w tym 4 ściśle (Cephalozia catenulata, Nowellia curvifolia, Odontoschisma sphagni, Riccardia chamaedryfolia) i 3 częściowo (Bazzania trilobata, Plagiochila asplenioides, Trichocolea tomentella), 9 gatunków znajduje się także na czerwonej liście wątrobowców Polski: dwa wymierające w kategorii zagrożenia E (Porella platyphylla, Riccardia chamaedryfolia), sześć narażonych w kategorii zagrożenia V (Calypogeia suecica, Cephalozia catenulata, Cephalozia leucantha, Metzgeria conjugata, Nowellia curvifolia, Odontoschisma sphagni) oraz jeden o nieokreślonym zagrożeniu w kategorii I (Calypogeia fissa) (Klama 2006b). W trakcie prac 2013 roku odnaleziono 44 gatunki i jedną odmianę wątrobowców, z czego aż 7 gatunków jest nowych dla Magurskiego Parku Narodowego (Cephalozia lunulifolia (Dumort.) Dumort., Cephalozia pleniceps (Austin) Lindb., Conocephalum salebrosum Szweykowski, Buczkowska & Odżykowski, Lophozia excisa (Dicks.) Dumort., Nowellia curvifolia (Dicks.) Mitt., Odontoschisma sphagni (Dicks.) Dumort. i Trichocolea tomentella (Ehrh.) Dumort.). Liczba gatunków wątrobowców znanych z tego obszaru zwiększyła się zatem do 58. Z liczby tej należy jednak wyłączyć Lophocolea cuspidata (Nees) Limpr., gatunek podawany przez Mierzeńską (2000), gdyż jest od wielu lat uważany za tożsamy z Lophocolea bidentata (L.) Dumort. Na dzień dzisiejszy liczba wątrobowców Magurskiego Parku Narodowego wynosi 57 gatunków i jedną odmianę wątrobowców, które należą do 21 rodzin i 29 rodzajów. Rodzajami najliczniejszymi w gatunki są Cephalozia, Scapania, Calypogeia i Jungermannia.
We florze wątrobowców MPN przeważają gatunki rzadkie, znane z pojedynczych stanowisk, których jest w MPN aż 22, a najmniej jest tu gatunków bardzo częstych i pospolitych.
Z 57 gatunków wątrobowców występujących w MPN aż 16 (28%) zaliczyć należy do grupy gatunków rzadkich i zagrożonych, albo w skali kraju (6 gat.) albo w skali MPN (10 gat.).
Wątrobowce występujące w Magurskiego Parku Narodowego można podzielić na cztery grupy za względu na ich preferencje siedliskowe:
I. Wątrobowce siedlisk naskalnych (epilityczne). Gatunki z tej grupy spotykane są przede wszystkim w dolinach potoków i w młakach, w których wilgotne kamienie i skały piaskowcowe zasiedlane są przez 21 gat. wątrobowców, m.in. przez rzadką Metzgeria conjugata. Ostańce piaskowcowe zasiedlane są zaledwie przez 2 gat. wątrobowców Radula complanata i Lepidozia reptans. Przez pojedyncze gatunki wielopodłożowe, np. Conocephalum conicum, zasiedlane były także kamienie piaskowcowe w dnie lasu.
II. Wątrobowce siedlisk naziemnych (epigeiczne). Ta grupa wątrobowców zasiedla przede wszystkim wilgotną glebę w okolicach potoków i młak (9 gat., m.in. Pelia epiphylla) oraz glebę na skarpach przy ścieżkach (9 gat., m.in. Tritomaria exsecta).
III. Wątrobowce murszejącego drewna (epiksyliczne). Gatunki z tej grupy zasiedlają wilgotne drewno w potokach i młakach (11 gat., m.in. Trichocolea tomentella), kłody i pniaki świerkowe i jodłowe (8 gat., m.in. Nowellia curvifolia), mocno rozłożone drewno niemożliwe do identyfikacji (6 gat., m.in. Chiloscyphus polyanthos) oraz kłody bukowe (6 gat., m.in. Lophocolea heterophylla).
IV. Wątrobowce siedlisk nadrzewnych. Typowe wątrobowce epifityczne występują rzadko na terenie MPN i związane są głównie z jaworami, bukami, jesionami i wierzbami rosnącymi w dolinach potoków. Do tej grupy należą tylko 4 gatunki, a najczęściej spotykanym spośród nich jest Metzgeria furcata, która porasta często strefę korzeniową dorodnych buków.